કોણ હતા કર્પૂરી ઠાકુર, જેમને મળશે સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કાર ‘ભારત રત્ન’

કેન્દ્ર સરકારે બિહારના પૂર્વ મુખ્યમંત્રી કર્પૂરી ઠાકુરને મરણોત્તર ભારત રત્નથી સન્માનિત કરવાનો નિર્ણય લીધો છે. આની જાહેરાત એક દિવસ પહેલા મંગળવારે રાષ્ટ્રપતિ ભવન દ્વારા એક પ્રેસ રિલીઝમાં જાહેરત કરવામાં આવી હતી. આ જાહેરાત કર્પૂરી ઠાકુરની 100મી જન્મજયંતિના એક દિવસ પહેલા આવી હતી. તેમની પ્રામાણિકતા માટે જાણીતા કર્પૂરી ઠાકુરના વ્યક્તિત્વ અને વિચારો તેમના જનનાયક બનવા પાછળ હતા. તેમણે હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સમાજને મુખ્ય પ્રવાહ સાથે જોડવામાં પણ ખૂબ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. આવો, તેમના જીવન સાથે જોડાયેલી રસપ્રદ વાતો જાણીએ :

કર્પૂરી ઠાકુર બિહારમાં સામાજિક ચળવળના પ્રતીક હતા

બિહારમાં પરંપરાગત રીતે વાળંદ પરિવારમાં જન્મેલા કર્પૂરી ઠાકુરને સામાજિક ચળવળનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે. તેમનો જન્મ બિહારના સમસ્તીપુરમાં થયો હતો. દરેક પ્રકારના લોકો અને વિવિધ રાજકીય પક્ષો તેમના જન્મદિવસ પર સામાજિક ન્યાયના સપનાને સાકાર કરવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે.

બિહાર વિધાનસભા ચૂંટણી ક્યારેય હાર્યા નથી

કર્પૂરી ઠાકુર, 24 જાન્યુઆરી, 1924ના રોજ પિટૌજિયામાં જન્મેલા, બિહારના એક વખત નાયબ મુખ્યમંત્રી, બે વખત મુખ્યમંત્રી, દાયકાઓ સુધી ધારાસભ્ય અને વિરોધ પક્ષના નેતા રહ્યા હતા. વર્ષ 1952માં પ્રથમ વિધાનસભાની ચૂંટણી જીત્યા બાદ તેઓ બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં ક્યારેય હાર્યા નથી. સીએમ તરીકેના અઢી વર્ષના કાર્યકાળ દરમિયાન તેમણે બિહારના નાગરિક સમાજ પર જે પ્રકારની છાપ છોડી છે તેનું બીજુ કોઈ ઉદાહરણ નથી. સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે તેઓ બિહારના પહેલા બિનકોંગ્રેસી મુખ્યમંત્રી હતા.કર્પૂરી ડિવિઝનમાંથી પાસ હતા 

વર્ષ 1967માં જ્યારે તેઓ પ્રથમ વખત નાયબ મુખ્યપ્રધાન બન્યા ત્યારે તેમણે અંગ્રેજીની આવશ્યકતા નાબૂદ કરી હતી. આ કારણે તેમની ઘણી ટીકા થઈ પરંતુ તેનો ફાયદો એ થયો કે શિક્ષણ સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચ્યું. તે સમયે અંગ્રેજીમાં મેટ્રિકમાં નાપાસ થયેલા લોકોને ‘કર્પુરી ડિવિઝનમાંથી પાસ થયા છે’ એમ કહીને તેમની મજાક ઉડાવવામાં આવતી હતી. આ સમય દરમિયાન તેમને શિક્ષણ મંત્રીનું પદ પણ મળ્યું અને તેમના પ્રયાસોને કારણે મિશનરી સ્કૂલોમાં હિન્દીમાં ભણાવવાનું શરૂ થયું. આટલું જ નહીં, આઝાદી પછી ગરીબી સામે ઝઝૂમી રહેલા બિહારમાં તેમણે આર્થિક રીતે ગરીબ બાળકોની સ્કૂલ ફી માફ કરવાનું કામ કર્યું. તેઓ દેશના પહેલા મુખ્યમંત્રી હતા જેમણે રાજ્યમાં મેટ્રિક સુધી મફત શિક્ષણની જાહેરાત કરી હતી. તેમણે રાજ્યમાં ઉર્દૂને બીજી સત્તાવાર ભાષાનો દરજ્જો અપાવવાનું કામ કર્યું.

મહેસૂલ માફ અને લિફ્ટ દ્વારા સરમુખત્યારશાહી પરંપરાઓ સામે ખાસ સંદેશ આપ્યો 

વર્ષ 1971માં મુખ્યમંત્રી બન્યા બાદ ખેડૂતોને મોટી રાહત આપતા તેમણે બિનલાભકારી જમીન પરનો મહેસૂલ વેરો બંધ કર્યો હતો. એટલું જ નહીં, અંગ્રેજોના ગયા પછી પણ તેમણે વહીવટી સ્તરે સરમુખત્યારશાહી વ્યવસ્થા સામે મોટો સંકેત આપ્યો હતો. બિહારના તત્કાલિન મુખ્યમંત્રી સચિવાલયની બિલ્ડીંગમાં 4 થી ગ્રેડના કર્મચારીઓ માટે લિફ્ટ ઉપલબ્ધ ન હતી, તેઓ મુખ્યમંત્રી બન્યા કે તરત જ તેમણે ખાતરી કરી કે આ કર્મચારીઓ લિફ્ટનો ઉપયોગ કરી શકશે. આજે આ એક નાનું પગલું લાગે છે, પરંતુ તે સમયે તે એક મોટું પગલું હતું.

બે દાયકાના રાજકારણ પછી પણ તેઓ તેમના વારસામાં કંઈ ઉમેરી શક્યા નથી

રાજકારણમાં આટલી લાંબી સફર પછી જ્યારે તેમનું અવસાન થયું ત્યારે તેમના પરિવારને વસિયતમાં આપવા માટે તેમના નામે ઘર પણ નહોતું. ન તો પટનામાં કે ન તો તેમના પૈતૃક ઘરમાં તેઓ એક ઇંચ જમીન પણ ખરીદી શક્યા. બિહારમાં તેમની ઈમાનદારીની ઘણી વાતો તમે આજે પણ સાંભળી શકો છો. કર્પૂરી ઠાકુર જ્યારે પ્રથમ વખત નાયબ મુખ્યમંત્રી અથવા મુખ્યમંત્રી બન્યા ત્યારે તેઓ તેમના પુત્ર રામનાથને પત્ર લખવાનું ભૂલ્યા ન હતા. આ પત્રમાં શું હતું તે અંગે રામનાથ કહે છે, પત્રમાં માત્ર ત્રણ બાબતો લખવામાં આવી હતી – તમારે આનાથી પ્રભાવિત ન થવું જોઈએ. જો કોઈ તમને લલચાવે તો તે લોભમાં ન પડશો. મારી બદનામી થશે.

ભાઈ-ભાભી નોકરી માંગવા ગયા તો કર્પૂરી ઠાકુરે કહ્યું- પૈતૃક ધંધો કરો

જ્યારે કર્પૂરી ઠાકુર રાજ્યના મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે તેમના સંબંધી સાળા તેમની પાસે નોકરી માટે ગયા હતા અને ભલામણ માંગી હતી. તેમની વાત સાંભળીને કર્પૂરી ઠાકુર ગંભીર થઈ ગયા. જો કે, તેમણે તેને નોકરી માટે ભલામણ કરવાને બદલે તેના ખિસ્સામાંથી પચાસ રૂપિયા કાઢીને તેને આપ્યા અને કહ્યું કે, જા, રેઝર વગેરે ખરીદ અને તારો પૈતૃક ધંધો શરૂ કર.જ્યારે ગુંડાઓએ પિતાને હેરાન કર્યા, ત્યારે ડીએમને કાર્યવાહી કરતા અટકાવવામાં આવ્યા

તે જ સમયગાળાની એક ઘટના છે કે જ્યારે તેઓ મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે તેમના ગામના કેટલાક શક્તિશાળી લોકોએ તેમના પિતાને અપમાનિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. આ સમાચાર ફેલાતાં જ જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ પગલાં લેવા ગામમાં પહોંચ્યા, પરંતુ કર્પૂરી ઠાકુરે જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટને પગલાં લેતા અટકાવ્યા. તેમણે કહ્યું કે દરેક ગામમાં દલિત પછાત લોકોનું અપમાન થઈ રહ્યું છે.

આંતરજ્ઞાતિય લગ્નના સમાચાર મળતાં જ તેઓ ત્યાં પહોંચી જતા

બિહારના ભૂતપૂર્વ એમએલસી પ્રેમ કુમાર મણિ કહે છે, તે સમયે, જો તેમને સમાજમાં ક્યાંય પણ આંતર-જ્ઞાતિય લગ્નના સમાચાર મળે, તો તેઓ તેનો સંપર્ક કરતા. તેઓ સમાજમાં એક પ્રકારનું પરિવર્તન ઇચ્છતા હતા, જેથી તેઓ મદદ કરતા. બિહારમાં આજે જે પછાત લોકો દલિત છે. તેમને સત્તામાં ભાગીદારી મળી છે, તેમની ભૂમિકા કર્પૂરી ઠાકુરે બનાવી છે. મુખ્યમંત્રી તરીકે તેમણે રાજ્યના તમામ વિભાગોમાં હિન્દીમાં કામ કરવું ફરજિયાત બનાવ્યું હતું. એટલું જ નહીં, રાજ્યમાં રાજ્ય સરકારી કર્મચારીઓ માટે સમાન પગારપંચ લાગુ કરનાર તેઓ પ્રથમ હતા.

આ પણ વાંચો : ‘કર્પૂરી ઠાકુરના પ્રયાસોએ કરોડો લોકોનું જીવન બદલી નાખ્યું’ – PM મોદી 

તેમના સમય દરમિયાન એક સાથે સૌથી વધુ નોકરી આપવામાં આવી 

યુવાનોને રોજગારી આપવા પ્રત્યે તેમની પ્રતિબદ્ધતા એટલી હતી કે કેમ્પ યોજીને એક સાથે 9000 થી વધુ એન્જીનીયર અને ડોકટરોને નોકરી આપવામાં આવી હતી. રાજ્યમાં આજદિન સુધી આટલા મોટા પાયા પર એન્જિનિયરો અને ડોક્ટરોને પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવ્યા નથી. કર્પૂરી ઠાકુરનું 17 ફેબ્રુઆરી, 1988ના રોજ 64 વર્ષની વયે હૃદયરોગના હુમલાથી અવસાન થયું હતું.

કર્પૂરી ઠાકુરના કેટલાક સૂત્રો :

• पढ़ जायेगा तो बढ़ जाएगा
• अधिकार चाहो तो लड़ना सीखो पग पग पर तुम अड़ना सीखो जीना है तो मरना सीखो
• जब तक भूखा इंसान रहेगा धरती पर तूफ़ान रहेगा
• कमाने वाला खायेगा लूटने वाला जायेगा
• संसोपा ने बांधी गांठ पिछड़ा पावें सौ में साठ
• पूरा राशन, पूरा काम नहीं तो होगा चक्का जाम