આચારસંહિતાના ભંગ બદલ રાજકીય પક્ષોને સબક શીખવાડશે EC?

લોકસભા ચૂંટણી 2024: દેશમાં લોકસભાની ચૂંટણીનું રણશિંગુ ફૂંકાઈ ગયું છે. 16 માર્ચે ચૂંટણી પંચે જાહેરાત કરી હતી કે સાત તબક્કામાં મતદાન થશે અને મત ગણતરી 4 જૂને થશે. આ સાથે આદર્શ આચારસંહિતા અમલમાં આવી ગઈ છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર રાજીવ કુમારે તમામ રાજકીય પક્ષોને આચારસંહિતાનું પાલન કરવા જણાવ્યું છે. ચાલો જાણીએ કે આચારસંહિતાના ભંગ બદલ રાજકીય પક્ષો સામે શું પગલાં લઈ શકાય?

ખરેખર આદર્શ આચાર સંહિતા એ બીજું કંઈ નથી પરંતુ ચૂંટણી પંચ દ્વારા જારી કરાયેલ માર્ગદર્શિકાઓનો સંગ્રહ છે, જેના દ્વારા તે ચૂંટણી દરમિયાન રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારોને નિયંત્રિત કરે છે. આ માર્ગદર્શિકામાં ચૂંટણી ઢંઢેરાના નિયમોથી લઈને ભાષણો, પ્રચાર, રેલીઓ, સરઘસો અને મતદાનના દિવસે શું કરવું અને શું ન કરવું તેની ઘણી બધી માહિતી છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય સ્વચ્છ અને ન્યાયી રીતે ચૂંટણી કરાવવાનો છે.

ચૂંટણી જાહેર થતાની સાથે જ આચારસંહિતા લાગુ થઈ જાય છે
કોઈપણ ચૂંટણીની જાહેરાત થતાની સાથે જ આચારસંહિતા લાગુ થઈ જાય છે. લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન આદર્શ આચારસંહિતા સમગ્ર દેશમાં લાગુ થાય છે. જ્યારે વિધાનસભાની ચૂંટણી દરમિયાન તે સમગ્ર રાજ્યમાં લાગુ પડે છે. ચૂંટણી પંચ દ્વારા ચૂંટણીની તારીખોની જાહેરાત થતાંની સાથે જ તે અમલમાં હોવાનું માનવામાં આવે છે અને જ્યાં સુધી ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી તે અમલમાં રહે છે. આ વખતે પણ સામાન્ય ચૂંટણીની જાહેરાત સાથે જ સમગ્ર દેશમાં તેનો અમલ કરવામાં આવ્યો છે. સમગ્ર ચૂંટણી દરમિયાન તેનું પાલન કરવામાં આવશે.

તમામ પ્રકારના પ્રતિબંધો લાગુ
આદર્શ આચાર સંહિતા જણાવે છે કે શું કરવું અને શું ન કરવું. આ નક્કી કરે છે કે ચૂંટણી પ્રક્રિયા દરમિયાન રાજકીય પક્ષો, ઉમેદવારો અને શાસક પક્ષે કેવું વર્તન કરવું પડશે. ચૂંટણી પ્રચાર, રેલી, સભાઓથી લઈને મતદાનના દિવસ સુધીની તમામ ગતિવિધિઓ અને સત્તામાં રહેલા રાજકીય પક્ષની કામગીરી આના દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે. આ મુજબ ચૂંટણી પ્રક્રિયા દરમિયાન વડાપ્રધાન સિવાય કોઈપણ મંત્રી તેમની સત્તાવાર મુલાકાતને ચૂંટણી પ્રચાર સાથે જોડી શકશે નહીં. પ્રચાર માટે સરકારી મશીનરીનો ઉપયોગ કરી શકાતો નથી. ચૂંટણી પ્રચાર માટે સરકારી વિમાનો કે વાહનોનો ઉપયોગ કરી શકાશે નહીં.

ટ્રાન્સફર અને એપોઇન્ટમેન્ટ પર પ્રતિબંધ
આ સમયગાળા દરમિયાન સરકાર ચૂંટણી સંબંધિત કોઈ અધિકારી કે કર્મચારીની બદલી કે નિમણૂક કરી શકશે નહીં. જો એકદમ જરૂરી હોય, તો આ ચૂંટણી પંચની પરવાનગીથી કરી શકાય છે. ચૂંટણી પંચ પોતે જરૂરી હોય ત્યારે અધિકારીઓને દૂર કરવા અથવા નિમણૂક કરવાના આદેશો જારી કરે છે, જેમ કે તેણે આદર્શ આચાર સંહિતા લાગુ થયા પછી છ રાજ્યોના ગૃહ સચિવોને દૂર કરવાનો આદેશ આપ્યો છે.

આચારસંહિતા દરમિયાન સરકારી ખર્ચે સરકારની સિદ્ધિઓનો ઉલ્લેખ ઈલેક્ટ્રોનિક કે પ્રિન્ટ મીડિયામાં કરી શકાશે નહીં કે કોઈ પક્ષ કે ઉમેદવારની તરફેણમાં પ્રચાર કરી શકાશે નહીં. સરકારની સિદ્ધિઓ દર્શાવતા હોર્ડિંગ્સ, બેનરો અને અન્ય જાહેરાતો પર પણ પ્રતિબંધ છે. અગાઉથી લગાવેલા હોર્ડિંગ્સ અને બેનરો પણ દૂર કરવામાં આવ્યા છે. આ સમયગાળા દરમિયાન કોઈ નવી સરકારી યોજના શરૂ કરી શકાશે નહીં. જો કોઈ યોજના પર પહેલાથી કોઈ કામ ચાલુ હોય, તો તે ચાલુ રહે છે. એટલે કે કોઈ નવો શિલાન્યાસ, ઉદ્ઘાટન વગેરે સમારોહ થઈ શકશે નહીં.

જ્યાં સુધી આદર્શ આચાર સંહિતાના કાયદાકીય પાસાને સંબંધ છે, તે માત્ર રાજકીય પક્ષો અને ઉમેદવારોના માર્ગદર્શન માટે તૈયાર કરાયેલા ધોરણોનો સમૂહ છે. જે રાજકીય પક્ષોની પોતાની સંમતિથી તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે. આચારસંહિતાના ઉલ્લંઘન પર, ચૂંટણી પંચ રાજકીય પક્ષો, તેમના પ્રચારકો અથવા ઉમેદવારોને નોટિસ પાઠવે છે અને સ્પષ્ટતા માંગે છે. આ નોટિસના જવાબમાં સંબંધિતોએ પોતાની સ્થિતિ સ્પષ્ટ કરવી પડશે. તે લેખિતમાં પોતાની ભૂલ સ્વીકારી શકે છે અને બિનશરતી માફી માંગી શકે છે. જો આમ કરવામાં ન આવે તો ચૂંટણી પંચ લેખિતમાં નિંદા પત્ર જારી કરી શકે છે.

જો કે ચૂંટણી પંચને લાગે છે કે પ્રચાર દરમિયાન કોઈ નેતા ચૂંટણી માહોલ બગાડી રહ્યા છે તો તે તેના પર પ્રતિબંધ લગાવી શકે છે. આ માટે પંચને બંધારણની કલમ 324માં સત્તા આપવામાં આવી છે. પ્રતિબંધ લાદવામાં આવ્યા પછી જો તે નેતા માફી માંગે અને ભવિષ્યમાં આચારસંહિતાનું પાલન કરશે તેવું વચન આપે તો જ તેને દૂર કરી શકાય છે. જો કોઈ રાજકીય પક્ષ કે ઉમેદવાર આચારસંહિતાના ભંગ માટે દોષિત ઠરે તો ગુનેગારને ચૂંટણી લડવા પર પ્રતિબંધ મૂકી શકાય છે. આ સિવાય કમિશન ક્રિમિનલ કેસ પણ દાખલ કરી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં જો દોષી સાબિત થાય તો જેલની સજા થઈ શકે છે.

મતદાન માટે જાતિ, ધર્મ કે ભાષાના આધારે તણાવ ઉભો કરવો, પ્રચાર માટે ધર્મસ્થાનોનો ઉપયોગ કરવો, મતદારોને લાંચ આપવી, તેમને ડરાવવા, મતદારોને બૂથ સુધી પહોંચાડવા, મતદાન મથકની 100 મીટરની ત્રિજ્યામાં પ્રચાર કરવા, વિરોધ કરવા અને વિક્ષેપ પાડનારા સામે પગલાં લઈ શકાય છે.

આ ઉપરાંત, મતદાન માટે પૈસા, દારૂ અથવા આકર્ષક ભેટો વહેંચવા અને મતદાનના 48 કલાક પહેલા જાહેર સભાઓ કરવા માટે પણ કાયદા હેઠળ પગલાં લઈ શકાય છે. આ માટે, આચારસંહિતાને બદલે, ભારતીય ન્યાયિક સંહિતાના લોકોના પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ 1951નો આશરો લેવામાં આવે છે. જેમાં ચૂંટણીલક્ષી ગુનાઓ અને ભ્રષ્ટાચારની યાદી આપવામાં આવી છે. જેના આધારે સજાની જોગવાઈ છે.

ઉલ્લંઘનના આક્ષેપો ક્યારે કરવામાં આવ્યા હતા?
છેલ્લી ચૂંટણીઓમાં પણ આદર્શ આચારસંહિતાના ભંગના કિસ્સાઓ પ્રકાશમાં આવ્યા છે. તાજેતરના ઉદાહરણોની વાત કરીએ તો નવેમ્બર 2003માં મધ્યપ્રદેશ વિધાનસભાની ચૂંટણી દરમિયાન ચૂંટણી પંચે કોંગ્રેસના મહાસચિવ પ્રિયંકા ગાંધી વાડ્રાને નોટિસ પાઠવી હતી. એક ચૂંટણી રેલી દરમિયાન તેમણે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પર ટિપ્પણી કરી હતી કે શા માટે તેમણે તેમના મોટા ઉદ્યોગપતિ મિત્રોને સોંપી. ચુંટણી પંચે તેમની પાસેથી વણચકાસાયેલ આક્ષેપો કરવા અંગેની ટિપ્પણી પર સ્પષ્ટતા માંગી હતી.

ગુજરાત વિધાનસભા ચૂંટણી-2017 દરમિયાન કોંગ્રેસ અને ભાજપ બંનેએ એકબીજા પર આચારસંહિતા ભંગનો આરોપ લગાવ્યો હતો. ભાજપે મતદાનના 48 કલાક પહેલા ટીવી ચેનલ પર પ્રસારિત રાહુલ ગાંધીના ઈન્ટરવ્યુને આચારસંહિતાનું ઉલ્લંઘન ગણાવ્યું હતું. કોંગ્રેસે આરોપ લગાવ્યો હતો કે અમદાવાદમાં મતદાન કર્યા બાદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ મતદાન દરમિયાન જ રોડ શો કર્યો હતો.

2014ની લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન કમિશને ભાજપના નેતા અમિત શાહ અને સપાના નેતા આઝમ ખાનને તેમના ભાષણોથી વાતાવરણ બગાડવા માટે પ્રચાર કરવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.