જેપીના નેતૃત્વમાં પલટાઈ ગઈ સત્તા, લાલૂ-નીતીશ આ આંદોલનની ઉપજ

લોકસભા ચૂંટણી 2024: લોકસભા ચૂંટણી વચ્ચે બિહારમાં વિદ્યાર્થી આંદોલનને 50 વર્ષ પૂરા થયા. લોકનાયક જયપ્રકાશ નારાયણના સમગ્ર ક્રાંતિના સૂત્રનો પાયો બિહારના આ વિદ્યાર્થી આંદોલનથી નખાયો હતો અને આ વિદ્યાર્થી આંદોલને દેશમાં સત્તા પરિવર્તન લાવ્યું હતું. પાંચ દાયકા પછી યોજાનારી આ લોકસભાની ચૂંટણીમાં વિદ્યાર્થીઓ અને વિદ્યાર્થી સંગઠનોની ભૂમિકા નહિવત છે. 74 ના આંદોલને બિહારના એક ડઝનથી વધુ આવા નેતાઓ આપ્યા. જેમણે રાજ્યની બાગડોર સંભાળી અને કેન્દ્ર સરકારમાં પણ ભાગીદારી કરી. પરંતુ આ પાંચ દાયકામાં વિદ્યાર્થી સંગઠનોમાંથી કોઈ મોટા નેતા બહાર આવ્યા નથી જેને રાજકીય ઓળખ મળી હોય. સ્થિતિ એ છે કે આ ચૂંટણી પહેલા ચૂંટણી પંચે વિદ્યાર્થીઓને મતદાર બનાવવાના પ્રયાસો કરવા પડ્યા હતા.

18 માર્ચ 1974ના રોજ પટનાથી વિદ્યાર્થી આંદોલન શરૂ થયું હતું. એ જ દિવસથી વિધાનસભાનું સત્ર શરૂ થવાનું હતું. વિદ્યાર્થીઓ અને યુવાનો રાજ્યપાલને તેમના સંબોધન માટે વિધાનસભામાં જવા દેવા માંગતા ન હતા. આ દિવસથી ફાટી નીકળેલા વિદ્યાર્થી આંદોલનને ગાંધીવાદી અને સમાજવાદી નેતા જયપ્રકાશ નારાયણનું નેતૃત્વ મળ્યું. જેપીના આહ્વાન પર વિવિધ રાજકીય પક્ષો સાથે જોડાયેલા વિદ્યાર્થી નેતાઓએ તેમના સંગઠનોમાંથી રાજીનામું આપી દીધું અને બિહાર છાત્ર સંઘર્ષ સમિતિના બેનર હેઠળ એક થવાનું શરૂ કર્યું. બિહારમાં તત્કાલીન મુખ્યપ્રધાન અબ્દુલ ગફૂરના રાજીનામાની માંગણી કરવામાં આવી હતી. દેશમાં લોકપાલ બનાવવા અને લોકાયુક્તની નિમણૂક કરવાની માંગ કરવામાં આવી હતી. પટનાથી શરૂ થયેલું આ આંદોલન દેશભરમાં ફેલાઈ ગયું. રાજ્ય અને દેશમાં આંદોલનોનો સમયગાળો શરૂ થયો.

5 જૂન, 1974ના રોજ જેપીએ સંપૂર્ણ ક્રાંતિનો નારો આપ્યો હતો. તત્કાલિન વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીની સરકારે 25 જૂન 1974ના રોજ દેશભરમાં ઈમરજન્સી જાહેર કરી હતી. જેપી સહિત 600થી વધુ લોકોને જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા. કેન્દ્ર સરકારે 1977માં ઈમરજન્સી ખતમ કરી અને સામાન્ય ચૂંટણીની જાહેરાત કરી. સત્તા વિરોધી લહેરના કારણે કોંગ્રેસને હારનો સામનો કરવો પડ્યો અને દેશમાં સત્તા પરિવર્તન થયું. કેન્દ્રમાં જનતા પાર્ટીની સરકાર બની.

તેમાંથી નીતીશ કુમાર જેડીયુના સ્થાપક નેતા છે અને છેલ્લા 18 વર્ષથી બિહારના મુખ્યમંત્રી છે. લાલુ પ્રસાદ 1997 થી આરજેડીના રાષ્ટ્રીય અધ્યક્ષ છે. RJD રાજ્યમાં 15 વર્ષ સુધી સત્તામાં રહી. આ વિદ્યાર્થી આંદોલનમાંથી ઉભરી આવેલા ભાજપના નેતા જેપી નડ્ડા હાલમાં ભાજપના રાષ્ટ્રીય અધ્યક્ષનું પદ સંભાળી રહ્યા છે. સુશીલ કુમાર મોદી લાંબા સમય સુધી બિહારની એનડીએ સરકારમાં નાયબ મુખ્યમંત્રી રહી ચુક્યા છે. ભાજપના અશ્વિનીકુમાર ચૌબે, રવિશંકર પ્રસાદ, સમાજવાદી નેતા સ્વ. ઉત્તર પ્રદેશમાં સમાજવાદી પાર્ટીના સ્થાપક શરદ યાદવ, મુલાયમ સિંહ યાદવ પણ આ આંદોલનની ઉપજ હતા.

બિહારમાં પાંચ દાયકાથી વિદ્યાર્થી સંગઠનોમાંથી કોઈ મોટા નેતા ઉભા થયા નથી
બિહારમાં 1974ના વિદ્યાર્થી આંદોલન પછી છેલ્લા પાંચ દાયકામાં કોઈપણ વિદ્યાર્થી આંદોલનમાં કોઈ મોટો નેતા ઉભરી શક્યો નથી. 1974 પછી મંડલ કમિશનની ભલામણો વિરુદ્ધ 1990માં રાષ્ટ્રવ્યાપી વિદ્યાર્થી આંદોલનમાં પણ બિહારે મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. પરંતુ આ આંદોલને રાજ્યમાં એવો કોઈ વિદ્યાર્થી નેતા નથી જેની ઓળખ પ્રસ્થાપિત થઈ હોય. 1983માં પટના યુનિવર્સિટી સ્ટુડન્ટ્સ યુનિયનની ચૂંટણી બાદ લાંબા સમય સુધી સ્ટુડન્ટ યુનિયનની ચૂંટણીઓ યોજાઈ ન હતી. યુનિવર્સિટી સ્ટુડન્ટ યુનિયનની ચૂંટણી 2012માં ફરી શરૂ થઈ પરંતુ કોઈ મોટો નેતા ઉભરી શક્યો નહીં.

આંદોલનમાંથી બહાર આવેલા નેતાઓએ પણ વિદ્યાર્થી સંગઠનો તરફ ધ્યાન આપ્યું ન હતું
બિહારમાં વિદ્યાર્થી આંદોલનોમાંથી બહાર આવતા નેતાઓએ પણ વિદ્યાર્થી સંગઠનો પર ધ્યાન આપ્યું ન હતું. આગામી પેઢીને રાજકારણમાં તૈયાર કરવા માટે કોઈ પક્ષ કે નેતાએ પહેલ કરી નથી. 80ના દાયકાની જેમ વિદ્યાર્થી સંગઠનોની દખલગીરી ન તો રાજ્યની કોઈ યુનિવર્સિટીમાં ચાલુ રહી કે ન તો કોઈ પાર્ટી સંગઠનમાં વિદ્યાર્થી સંગઠનોને મહત્વ આપવામાં આવ્યું. અત્યારે પણ કોઈ પક્ષ પાસે મજબૂત વિદ્યાર્થી સંગઠન નથી.