પહેલી લોકસભાના સ્પીકર ગુજરાતી હતા, જાણો તમામ માહિતી

અમદાવાદઃ 18મી લોકસભા ચૂંટણીની તારીખ જાહેર થઈ ગઈ છે. ગુજરાતમાં આગામી 7મી મેના દિવસે મતદાન યોજાવવાનું છે. ત્યારે આજે વાત કરવી છે પહેલી લોકસભાના સ્પીકર વિશે. ભારત ગણતંત્ર બન્યા પછી ઉપલું ગૃહ એટલે કે રાજ્યસભા અને નીચલું ગૃહ એટલે કે લોકસભાને માન્ય ગણવામાં આવી હતી. જેમાં રાજ્યસભાના સ્પીકર તરીકે ઉપરાષ્ટ્રપતિ કાર્યભાર સંભાળે છે. જ્યારે લોકસભાના સ્પીકર સાંસદની બહુમતીને આધારે નક્કી કરવામાં આવતા હોય છે. ભારતની પહેલી લોકસભાના સ્પીકર ગુજરાતી હતા. તેમનું નામ ગણેશ માવળંકર.

તેઓ દાદાસાહેબના હુલામણા નામથી જાણીતા હતા. એક ભારતીય રાજકારણી અને સ્વતંત્રતા કાર્યકર્તા હતા. તેમણે કેન્દ્રીય વિધાનસભાના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી હતી.ત્યારબાદ ભારતની બંધારણ સભાના અધ્યક્ષ હતા. તેમના પુત્ર પુરુષોત્તમ માવલંકર પણ ગુજરાતમાંથી બે વખત લોકસભામાં ચૂંટાયા હતા.

આ પણ વાંચોઃ ગુજરાતની 26 લોકસભા બેઠક પર ચિત્ર સ્પષ્ટ, કયા ઉમેદવારો વચ્ચે જામશે જંગ?

ગણેશ માવળંકર મરાઠી પરિવારમાંથી હતા. તેઓ ગુજરાતની ભૂતપૂર્વ રાજધાની અમદાવાદમાં રહેતા અને કામ કરતા હતા. તેમનો પરિવાર મૂળ બ્રિટિશ ભારતમાં બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના રત્નાગીરી જિલ્લામાં સંગમેશ્વરમાં માવલંગે ગામનો હતો. બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીમાં રાજાપુર અને અન્ય સ્થળોએ તેમના પ્રારંભિક શિક્ષણ પછી માવળંકર ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે 1902માં અમદાવાદ આવ્યા હતા. ત્યારબાદ તેમણે 1908માં ગુજરાત કૉલેજ, અમદાવાદમાંથી વિજ્ઞાનમાં તેમની બીએની ડિગ્રી મેળવી હતી. સરકારી લૉ સ્કૂલ, બોમ્બેમાં કાયદાનો અભ્યાસ શરૂ કરતા પહેલાં તેઓ 1909માં એક વર્ષ માટે કૉલેજના દક્ષિણા ફેલો હતા. તેમણે 1912માં તેમની કાયદાની પરીક્ષા પ્રથમ વર્ગ તરીકે પાસ કરી અને 1913માં કાનૂની વ્યવસાયમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. ટૂંક સમયમાં તેઓ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ અને મહાત્મા ગાંધી જેવા પ્રખ્યાત નેતાઓના સંપર્કમાં આવ્યા હતા. તેઓ 1913માં ગુજરાત એજ્યુકેશન સોસાયટીના માનદ સચિવ અને 1916માં ગુજરાત સભાના સચિવ બન્યા હતા. માવળંકર 1919માં પ્રથમ વખત અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીમાં ચૂંટાયા હતા. તેઓ 1919-22, 1924 દરમિયાન અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીના સભ્ય હતા.

માવળંકર અસહકાર ચળવળ સાથે ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળમાં જોડાયા હતા. તેઓ 1921-22 દરમિયાન ગુજરાત પ્રાંતીય કોંગ્રેસ સમિતિના સચિવ તરીકે નિયુક્ત થયા હતા. 1920ના દાયકામાં તેઓ અસ્થાયી રૂપે સ્વરાજ પાર્ટીમાં જોડાયા હોવા છતાં તેઓ 1930માં ગાંધીના મીઠાના સત્યાગ્રહમાં પાછા ફર્યા હતા. કોંગ્રેસે 1934માં આઝાદી પૂર્વેની વિધાન પરિષદોની ચૂંટણીઓનો બહિષ્કાર છોડી દીધો હતો. તે પછી માવળંકર બોમ્બે પ્રાંતની વિધાનસભા માટે ચૂંટાયા અને તેના સભ્ય બન્યા હતા. સ્પીકર માવળંકર 1937થી 1946 સુધી બોમ્બે લેજિસ્લેટિવ એસેમ્બલીના સ્પીકર રહ્યા હતા. ત્યારબાદ 1946માં તેઓ સેન્ટ્રલ લેજિસ્લેટિવ એસેમ્બલી માટે પણ ચૂંટાયા હતા.

ગણેશ માવળંકર 14-15 ઓગસ્ટ 1947ની મધ્યરાત્રિ સુધી કેન્દ્રીય વિધાનસભાના પ્રમુખ રહ્યા હતા. જ્યારે ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ 1947 હેઠળ કેન્દ્રીય વિધાનસભા અને રાજ્યોની પરિષદનું અસ્તિત્વ બંધ થઈ ગયું અને ભારતની બંધારણ સભાએ શાસન માટે સંપૂર્ણ સત્તાઓ સ્વીકારી હતી. આઝાદી પછી જ માવળંકરે 20 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ બંધારણ સભાની બંધારણ ઘડતરની ભૂમિકાને તેની કાયદાકીય ભૂમિકાથી અલગ કરવાની જરૂરિયાતનો અભ્યાસ કરવા અને અહેવાલ આપવા માટે રચાયેલી સમિતિનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. ત્યારબાદ આ સમિતિની ભલામણના આધારે એસેમ્બલીની કાયદાકીય અને બંધારણ ઘડતરની ભૂમિકાઓને અલગ કરવામાં આવી હતી અને વિધાનસભાની એક સંસ્થા તરીકેની કામગીરી દરમિયાન તેની અધ્યક્ષતા માટે સ્પીકર રાખવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો.

ગણેશ માવળંકર 17 નવેમ્બર 1947ના રોજ બંધારણ સભા (વિધાન)ના અધ્યક્ષ પદ માટે ચૂંટાયા હતા. 26 નવેમ્બર 1949ના રોજ ભારતના બંધારણને અપનાવવા સાથે બંધારણ સભાનું નામકરણ કામચલાઉ સંસદમાં બદલાઈ ગયું હતું. માવળંકર 26 નવેમ્બર 1949ના રોજ કામચલાઉ સંસદના સ્પીકર બન્યા અને 1952માં પહેલી લોકસભાની રચના થઈ ત્યાં સુધી તેમણે આ પદ સંભાળ્યું હતું.

15 મે, 1952ના રોજ સ્વતંત્ર ભારતમાં પ્રથમ સામાન્ય ચૂંટણીઓ બાદ કોંગ્રેસ માટે અમદાવાદનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા માવળંકર પ્રથમ લોકસભાના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા હતા. ગૃહમાં પ્રતિસ્પર્ધીના 55 સામે 394 મતો સાથે દરખાસ્ત હાથ ધરવામાં આવી હતી. જાન્યુઆરી 1956માં માવળંકરને હૃદયરોગનો હુમલો આવ્યો અને તેણે પદ પરથી રાજીનામું આપ્યું હતું. 27 ફેબ્રુઆરી 1956ના રોજ અમદાવાદમાં 67 વર્ષની વયે કાર્ડિયાક અરેસ્ટ બાદ તેમનું અવસાન થયું હતું. તેમની પત્ની સુશીલા માવળંકર, 1956માં તેમના મૃત્યુને કારણે થયેલા મતદાનમાં બિનહરીફ જીત્યા હતા. પરંતુ તેમણે વર્ષ 1957માં ચૂંટણી લડી ન હતી. તેમના પુત્ર પુરુષોત્તમ માવળંકર બાદમાં 1972માં મતદાન દ્વારા આ બેઠક જીત્યા હતા.

ગણેશ માવળંકર ગુજરાતના શૈક્ષણિક ક્ષેત્રમાં સરદાર પટેલ સાથેના માર્ગદર્શક દળોમાંના એક હતા અને કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ અને અમૃતલાલ હરગોવિંદદાસ સાથે અમદાવાદ એજ્યુકેશન સોસાયટીના સહ-સ્થાપક હતા. વધુમાં તેઓ ગાંધી-સરદાર પટેલ અને અન્યો સાથે 1920ના દાયકાની શરૂઆતમાં ગુજરાત યુનિવર્સિટી જેવી સંસ્થાના પ્રસ્તાવકોમાંના એક હતા, જે પાછળથી 1949માં સ્થાપવામાં આવી હતી.