રાષ્ટ્રપતિ પાસેથી મંજૂરી લેવાથી લઈને સંસદની મંજૂરી સુધી, બજેટના દિવસે સવારથી સાંજ સુધી શું થશે?

બજેટ 2025: કેન્દ્રીય નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ શનિવારે મોદી સરકારના ત્રીજા કાર્યકાળનું બીજું બજેટ રજૂ કરશે. આ દરમિયાન સરકાર દ્વારા કરવામાં આવેલી જાહેરાતો પર સમગ્ર દેશની નજર રહેશે. ખાસ કરીને આગામી એક વર્ષની યોજનાઓ અને નીતિઓને લઈને ચર્ચાનો તબક્કો શરૂ થશે.

આ દરમિયાન એ જાણવું જરૂરી છે કે 1લી ફેબ્રુઆરીએ બજેટ ભાષણ પહેલા શું થશે? આ સિવાય સરકાર બજેટ ભાષણ દરમિયાન અને પછી શું કરે છે? બજેટની જાહેરાત અંગે સંસદ શું કરી શકે?…

1. બજેટ ભાષણ પહેલા શું થાય છે?
ભારતમાં બજેટ રજૂ કરવાના દિવસે (1લી ફેબ્રુઆરી)…

• 1લી ફેબ્રુઆરીએ સવારે લગભગ 8:40 વાગ્યે નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ તેમના નિવાસસ્થાનેથી નીકળીને નાણા મંત્રાલય પહોંચશે. નાણામંત્રી 9 વાગ્યે નાણા મંત્રાલયની બહાર તેમની બજેટ ટીમ સાથે ફોટો સેશન કરશે.
• આ પછી તે રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી લેવા માટે રવાના થશે. ત્યાં રાષ્ટ્રપતિને મળ્યા બાદ તે નાણામંત્રી અને રાજ્યમંત્રી સાથે સંસદ ભવન પહોંચશે. અહીં ફરીથી બજેટ સાથે તમામ નેતાઓનું ફોટો સેશન થશે. આ પછી, તે કેબિનેટની બેઠકમાં હાજરી આપશે અને બજેટની મંજૂરી લેશે.

2. બજેટ ભાષણ દરમિયાન શું નિયમો છે?

• નાણામંત્રી સવારે 11 વાગ્યે લોકસભામાં બજેટ રજૂ કરે છે. આ માટે નાણામંત્રી બજેટની યોજનાઓ અને નીતિઓ મૌખિક રીતે રજૂ કરે છે. તેથી જ તેને ‘બજેટ સ્પીચ’ કહેવામાં આવે છે.
• સામાન્ય રીતે નાણામંત્રી પોતાની જગ્યાએ ઉભા રહીને બજેટ ભાષણ વાંચે છે. અત્યાર સુધીના ઈતિહાસ પર નજર કરીએ તો નિર્મલા સીતારમણે ભારતના ઈતિહાસમાં સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ આપ્યું છે.
• સ્વતંત્ર ભારતના ઈતિહાસમાં સૌથી ટૂંકું બજેટ ભાષણ હિરુભાઈ એમ. પટેલ દ્વારા 1977માં આપવામાં આવ્યું હતું. તેમણે માત્ર 800 શબ્દોનું વચગાળાનું બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું.

નિર્મલા સીતારમણના ભાષણોનો સમયગાળો કેટલો રહ્યો છે?
સામાન્ય રીતે નાણા મંત્રીઓના ભાષણની સરેરાશ અવધિ અત્યાર સુધી 60 મિનિટથી 120 મિનિટ સુધીની રહી છે. જો કે, કેટલાક પ્રસંગોએ બજેટ ભાષણનો સમયગાળો એક કલાકથી ઓછો અને ઘણા પ્રસંગોએ બે કલાકથી પણ વધુ સમય સુધી પહોંચ્યો છે.

• વર્ષ 2019માં કેન્દ્રીય નાણા પ્રધાન નિર્મલા સીતારમણે નાણાકીય વર્ષ 2019-2020 માટે તેમનું પ્રથમ બજેટ રજૂ કર્યું. તે ભાષણ સાથે તેમણે સૌથી લાંબા બજેટ સંબોધનનો રેકોર્ડ તોડ્યો. તેમણે 2 કલાક અને 17 મિનિટ સુધી ભાષણ કર્યો.
• બીજા વર્ષે તેમણે વર્ષ 2020-21નું બજેટ રજૂ કરતી વખતે 2 કલાક અને 42 મિનિટ બોલ્યા ત્યારે પોતાનો જ રેકોર્ડ તોડ્યો. અને એ પણ આખું ભાષણ નહોતું! જ્યારે તબિયતની ચિંતાને કારણે તેમણે તેમનું ભાષણ ટૂંકું કરવું પડ્યું ત્યારે તેમની પાસે બે પાના બાકી હતા.
• 2021-22માં તેમનું બજેટ ભાષણ 100 મિનિટનું હતું. જ્યારે નિર્મલા સીતારમણે વર્ષ 2022-23ના બજેટમાં માત્ર દોઢ કલાક જ વાત કરી હતી.

બજેટ ભાષણ પછી શું પ્રક્રિયા છે?

• પરંપરા મુજબ, સંસદમાં બજેટ ભાષણ પછી, કેન્દ્રીય નાણા પ્રધાન અને નાણા રાજ્ય પ્રધાન, નાણા સચિવ અને નાણાં મંત્રાલય સાથે સંકળાયેલા અન્ય સચિવો બજેટ પછીની પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં હાજરી આપે છે. અહીં તેઓ બજેટને લગતા મીડિયાના પ્રશ્નોને સંબોધે છે અને તેને લગતી તમામ શંકાઓ અને મહત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓની માહિતી આપે છે.
• નાણા પ્રધાન પ્રેસ મીટ પછી ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI)ના સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ ડિરેક્ટર્સને સંબોધિત કરે છે. તે તેમને કેન્દ્રીય બજેટ સાથે સંબંધિત મહત્વપૂર્ણ બાબતો વિશે માહિતગાર કરે છે. આમાં, ટ્રેઝરી એકત્ર કરવા માટેના રોડમેપથી લઈને મૂડી ખર્ચની નીતિ સુધીની દરેક બાબતો પણ સમજાવવામાં આવી છે. નાણામંત્રી બજેટ ભાષણ દરમિયાન કરવામાં આવેલી જાહેરાતોની પણ ચર્ચા કરે છે. આ પણ ભારતમાં પોસ્ટ-બજેટ પરંપરાનો એક ભાગ છે.
• બજેટ બાદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પણ તેના પર પોતાની પ્રતિક્રિયા વ્યક્ત કરશે.