સિંધુ જળ સંધિ પર સંકટના વાદળો! ભારતે મોકલેલી 3 નોટિસને પાકિસ્તાને કરી નજરઅંદાજ, જાણો હવે શું?

નવી દિલ્હીઃ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 1960માં થયેલી સિંધુ જળ સંધિ પર સંકટના વાદળો ઘેરાઈ રહ્યા છે. ભારતે આ મહિનાની શરૂઆતમાં પાકિસ્તાનને સંધિની સમીક્ષા કરવા માટે ચોથી નોટિસ મોકલી હતી. પાકિસ્તાને છેલ્લી ત્રણ નોટિસને ફગાવી દીધી છે અને આ ગંભીર સમસ્યા તરફ ઈશારો કરી રહી છે. જો આ વખતે પાકિસ્તાન તરફથી કોઈ સકારાત્મક પ્રતિસાદ નહીં મળે તો સંધિ જ જોખમમાં આવી શકે છે. બંને દેશોએ આ કરારમાં વિવાદોને ઉકેલવા માટે એક પ્રક્રિયા બનાવી હતી. પરંતુ આ પ્રક્રિયા અંગે બંને દેશોના મત અલગ-અલગ છે.

હવે આ કરારને લઈને બંને દેશો વચ્ચેના મતભેદો વધુ વધી ગયા છે. પાકિસ્તાનનું કહેવું છે કે જો કોઈ ચિંતા હોય તો તેના પર બંને દેશોના સિંધુ જળ કમિશનરો વચ્ચે ચર્ચા થવી જોઈએ. ભારતનું કહેવું છે કે કમિશનરની આ સિસ્ટમ સિંધુ જળ સંધિનું પરિણામ છે. તેને સંધિની સમીક્ષા કરવાનો અધિકાર નથી. સરકાર સાથે રાજદ્વારી વાટાઘાટો દ્વારા આ કરવું પડશે. આ મુદ્દે બંને દેશો વચ્ચે મડાગાંઠ ચાલી રહી છે.

વિવાદ કેવી રીતે ઉભો થયો?
હવે વાત અહીં સુધી કેવી રીતે પહોંચી? આ વિવાદનું કારણ સંધિની કલમ 9 સંબંધિત છે. આ ત્રણ-સ્તરીય પ્રક્રિયાને ફરજિયાત કરે છે – પ્રથમ, સિંધુ કમિશનરો વચ્ચે દ્વિપક્ષીય ચર્ચા દ્વારા. બીજું, જો કમિશનરો દ્વારા મામલો ઉકેલી ન શકાય, તો તટસ્થ નિષ્ણાતની નિમણૂક અને અંતે, બંને પક્ષો સાથે પરામર્શ કરીને વિશ્વ બેંક દ્વારા નિયુક્ત મધ્યસ્થતાની એક કોર્ટ.

સમસ્યા એ છે કે આજે આ જોગવાઈના ત્રણ અલગ-અલગ અર્થઘટન છે જે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં રતલે અને કિશનગંગા હાઈડ્રોઈલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ પર ચાલી રહેલા વિવાદમાં સામે આવ્યા છે. કિશનગંગા અને રતલે પ્રોજેક્ટમાંથી ઉદ્ભવતા સાત મુદ્દાઓને ઉકેલવા માટે ભારતે તટસ્થ નિષ્ણાતને પ્રાધાન્ય આપ્યું હતું. પરંતુ પાકિસ્તાને મધ્યસ્થતા કોર્ટ માટે વર્લ્ડ બેંકનો સંપર્ક કર્યો હતો. ભારતે મધ્યસ્થથા કોર્ટની પ્રક્રિયાનો બહિષ્કાર કર્યો હતો. હવે આના કારણે સંધિ જોખમમાં આવી શકે છે.

આ પણ વાંચો: ખોટું બોલીને લગ્ન અને ફેક સર્ટિફિકેટ… પોર્નસ્ટાર બન્ના શેખ કેવી રીતે બની ‘રિયા’?

શું પાકિસ્તાન મામલો પેન્ડિંગ રાખી શકશે?
ભારતે તરત જ મધ્યસ્થતા કોર્ટ પ્રક્રિયાનો બહિષ્કાર કર્યો અને તેના બદલે તટસ્થ નિષ્ણાતની માંગણી કરી. પરંતુ મુદ્દો એ છે કે સંધિ મુજબ, CoA (કોર્ટ ઓફ આર્બિટ્રેશન)નો નિર્ણય બંધનકર્તા છે અને ભવિષ્યના પ્રોજેક્ટ્સને અસર કરી શકે છે. 2012માં કિશનગંગા પ્રોજેક્ટ પર CoAનો આંશિક નિર્ણય તેનું સારું ઉદાહરણ છે. કેટલીક અન્ય સંધિઓથી વિપરીત, સિંધુ સંધિ બદલાયેલ આબોહવા અને અન્ય સંજોગોના આધારે જોગવાઈઓની સમીક્ષા માટે કોઈ નિશ્ચિત સમય નક્કી કરતી નથી.

આમ આ વખતે CoA પ્રક્રિયાનો બહિષ્કાર કર્યા પછી ભારત કોઈ નિર્ણયનું સન્માન કરે તેવી શક્યતા નથી. આ સંધિને આપમેળે જોખમમાં મૂકે છે. જેમ તે છે, તેણે વ્યવહારીક રીતે સંધિની કલમ 9 નિષ્ક્રિય કરી દીધી છે. આ કારણે ભારત સમીક્ષા ઈચ્છે છે. પાકિસ્તાન જાણે છે કે જ્યાં સુધી તે ભારતને સંધિ પ્રક્રિયાઓ માટે બાંધે છે ત્યાં સુધી તે જેલમ, ચિનાબ અને સિંધુ પર હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ બનાવવાની ભારતની યોજનાઓમાં વિલંબ કરી શકે છે.